معدن مدیا- خلاصه ای از گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی/آینده صنعت فولاد (قسمت دوم)

ظهور فناوری‌های نو در قالب انقلاب صنعتی چهارم، رقابت تنگاتنگی را میان بخش‌های مختلف صنعت و معدن برای بهره‌گیری از این فناوری‌ها در راستای افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های تولید ایجاد کرده است. کشورهای پیشرو در صنایع فولاد نیز راهبردهای مشخصی برای استفاده از دستاوردهای فناورانه تدوین کرده و برنامه‌هایی را بدین منظور اجرایی کرده‌اند.

کشورهای چین، ژاپن، کره جنوبی، هند، روسیه، اتحادیه اروپا، ترکیه و ایالات‌متحده آمریکا به‌عنوان تولیدکنندگان بزرگ فولاد در جهان گام‌های مؤثری در راستای بهره‌گیری از دستاوردهای انقلاب صنعتی چهارم برداشته‌اند.

ایران به‌عنوان یکی از ۱۰ کشور برتر در حوزه تولید فولاد در دنیا، علیرغم حرکت شتابان سایر کشورها برای بهره‌گیری از دستاوردهای فناورانه انقلاب صنعتی چهارم، راهبرد مشخصی برای این مسئله نداشته و زیرساخت‌ها و اکوسیستم‌های فناورانه برای ایجاد و جهت‌دهی به شرکت‌های فناور در حوزه آهن و فولاد شکل نگرفته است. شاید تأمین مواد اولیه و انرژی ارزان و همچنین ساختار مالکیتی و مدیریتی شبه‌دولتی در صنایع عمده فولادی ایران یکی از دلایل عدم حرکت فولادسازان ایرانی برای استفاده از فناوری‌های نوین باشد. پیش‌بینی می‌شود با توجه به رقابت فولادسازان بزرگ دنیا برای افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های تولید، عدم حرکت ایران به سمت استفاده از طرح‌های فناورانه می‌تواند زنگ خطری برای آینده صنعت فولاد ایران باشد.

تحولات ناشی از انقلاب صنعتی چهارم تاکنون آثار عمیقی بر صنایع تولیدی سنگین داشته و برآوردها بر این است که این آثار با شدت بیشتری ادامه خواهد داشت. به‌طور مشخص صنعت فولاد از این امر مستثنا نیست و به‌عنوان یک صنعت مهم و کلیدی از انقلاب صنعتی چهارم تأثیر پذیرفته است.

در این قسمت به بررسی برنامه‌های کشور چین برای توسعه نوآوری در صنعت فولاد پرداخته‌ایم:

در اواخر دهه ۱۹۷۰ میلادی، پس‌ازاینکه دولت چین سیاست اصلاحات اقتصادی را اجرایی کرد، تولید محصولات فولادی این کشور با سرعتی بی‌سابقه افزایش یافت. در جهش بعدی و بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۱، تولید فولاد خام و آهن خام تقریباً دو برابر و خروجی محصولات نهایی فولادی با افزایش ۲٫۵ برابری مواجه شد. درنهایت در سال ۱۹۹۶ تولید فولاد خام چین از دو کشور آمریکا و ژاپن پیشی گرفت و این کشور به بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد خام در جهان تبدیل شد. چین بعدازاین برهه نه‌تنها توانست رتبه اول خود را در تولید حفظ کند، بلکه فاصله خود را با سایر کشورها بیشتر هم کرد. این اختلاف به‌گونه‌ای شد که در سال ۲۰۱۸، تولید فولاد چین نسبت به هند دومین تولیدکننده بزرگ فولاد در جهان تقریباً ۹ برابر است و حدوداً نیمی از تولید فولاد خام جهان از طریق چین تأمین می‌شود. در مقوله صادرات نیز در سال ۲۰۱۴، چین از کشور ژاپن به‌عنوان بزرگ‌ترین کشور صادرکننده فولاد پیشی گرفت.

ادامه این روند باعث شده تا میزان تولید سالیانه از میزان تقاضا بیشتر شود. در همین راستا انجمن جهانی فولاد گزارش داده است که در سال ۲۰۱۸ بین میزان تولید و میزان مصرف فولاد، حدوداً ۱۰۰ میلیون تن فاصله وجود دارد. همچنین طبق ادعای انجمن فولاد اروپا ظرفیت اضافی فولاد در دنیا (اختلاف بین ظرفیت تولید و میزان تولید) در سال ۲۰۱۸ برابر ۵۵۰ میلیون تن بوده است. این رقم معادل ۲۵ درصد کل تولید گزارش‌شده فولاد است. باوجوداین، هیچ نشانی از کم شدن تولید جهانی که چین مسبب اصلی آن بوده است، وجود ندارد. حتی با تنظیم سیاست‌ها و مقررات جهانی برای کاهش ۱۵۰ میلیونی تولید چین نه‌تنها این کاهش رخ نداده، بلکه علائمی حاکی از افزایش تولید این کشور مشاهده‌شده است. نتیجه این است که سایر کشورها با دوره‌ای پایدار از قیمت‌ها و سودآوری پایین مواجه شده‌اند.

پیش‌بینی‌های عرضه و تقاضا حاکی از آن است که در صورت ادامه روند افزایشی کنونی تولید، در آینده نه‌چندان دور، فاصله بین عرضه و تقاضا بیشتر هم خواهد شد. البته چشم‌اندازهای کوتاه‌مدت تقاضای فولاد نشان‌دهنده افزایش تقاضا برای این محصول در سال‌های پیش رو است اما نرخ این افزایش رو به نزول است. همچنین با توجه به پیشرفت‌ها درزمینهٔ مواد پیشرفته و فوق سبک و ترجیح استفاده از سایر مواد در صنایع فعلی پایین‌دست فولاد (به‌طور مثال خودرو با بدنه آلومینیومی و منیزیمی به‌جای فولاد) دور از انتظار نیست که در آینده تقاضای فولاد کاهش یابد. حتی یکی از موارد سیاستی اصلی برنامه انقلاب صنعتی چهارم چین، توسعه مواد پیشرفته است. با در نظر گرفتن این واقعیت‌ها می‌توان پیش‌بینی کرد که تولید فولاد در دنیای پیش رو با تمرکز برافزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها انجام خواهد شد. ازاین‌رو چین و سایر کشورهای آسیای شرقی با شتاب زیادی در حال پذیرش انقلاب صنعتی چهارم هستند. تولید هوشمند فولاد با بهره‌گیری ترکیبی از فناوری‌های اینترنت اشیاء، تحلیل کلان داده، هوش مصنوعی و سایر فناوری‌های دیجیتال موجب شده تا این کشورها باهدف رهبری نوآوری و تولید متعالی پیشروی کنند. شرکت‌های چینی (و سایر کشورهای آسیای شرقی) تولیدکننده فولاد، صنعت ۴ را به‌عنوان بخشی از استراتژی توسعه خود قرار داده‌اند. هم‌اکنون نیز برخی از این شرکت‌ها با اجرای پلتفرم‌های تجارت دیجیتال، به دنبال پیشبرد بخشی از تلاش‌های راهبردی خود جهت دیجیتالی کردن کسب‌وکار هستند.

علاوه بر این‌که چین بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد در جهان است، ۶ شرکت چینی در بین ۱۰ تولیدکننده برتر فولاد دنیا (ازنظر میزان تولید) قرار دارند اما باوجوداین بازهم دولت چین و شرکت‌های تولیدکننده فولاد به دنبال بهینه‌سازی تولید از طریق افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها به‌واسطه دیجیتالی کردن هستند.

دولت چین طی سلسله برنامه‌های پنج‌ساله به طرح‌ریزی توسعه طرح‌های اقتصادی و اجتماعی می‌پردازد. در حال حاضر این کشور در سیزدهمین دوره این طرح قرار دارد. توسعه با عامل محرک «نوآوری»، یکی از سرفصل‌های اصلی این دوره است. طرح «ساخت چین» در این مجموعه قرار می‌گیرد. این طرح بر پنج‌پایه استوار است: «اتکا بر نوآوری»، «تأکید بر کیفیت به‌جای کمیت»، «توسعه سبز»، «بهینه‌سازی ساختار صنعت چین» و «محوریت نیروی انسانی». شایان‌ذکر است در این میان، تأکید اصلی بر «نوآوری» است.

به‌طور خاص دولت چین در تلاش است تا با بهره‌گیری از نوآوری به ایجاد ارزش‌افزوده در صنایع تولیدی شتاب بخشد. هدف اصلی، تبدیل این کشور به مرکز اصلی نوآوری و فناوری دنیا و بالا بردن بهره‌وری در بلندمدت است.

شایان‌ذکر است موسسه تحقیقات اداره مرکزی بائو، توانایی‌های تحقیقاتی و توسعه‌ای خود را با همکاری دانشگاه‌ها، سایر انستیتوها و شرکت‌ها کسب کرده است اما کاستی‌ها در حوزه هوش مصنوعی باعث احداث این مرکز شده است. بائواستیل امیدوار است این مرکز شروعی برای ایجاد همکاری‌های بائواستیل با سازمان‌های پژوهشی حوزه هوش مصنوعی باشد. ژنگ کوانلیانگ، رئیس بخش تولید هوشمند در موسسه تحقیقت اداره مرکزی بائو، هدف نهایی بائواستیل را رسیدن به معیارهای نوین در شرکت بیگ ریوراستیل می‌بیند. بهره‌وری بالای بیگ ریوراستیل، توجه مسئولان بائو را در بازدیدی که از این مجموعه داشتند به خود جلب کرده است و تلاش برای رسیدن به شاخص‌های این شرکت کوچک، تبدیل به هدف دومین تولیدکننده بزرگ فولاد در دنیا شده است.

علاوه بر موارد فوق، ازجمله اقدامات مرکز هوشمند سازی بائو در راستای پیشبرد صنعت ۰/۴، امضای تفاهم‌نامه همکاری در سال ۲۰۱۶ با شرکت تابعه زیمنس در چین است. فناوری‌های کلیدی تولید هوشمند فولاد و همکاری‌های گسترده در این زمینه موضوع اصلی این تفاهم‌نامه است. فاز اول این همکاری شامل «سیستم برنامه‌ریزی و زمان‌بندی تولید پیشرفته فولاد»، «سیستم تشخیص خطای تجهیزات» و «مدیریت چرخه عمر محصولات» در صنعت فولاد می‌شود. در یک همکاری دیگر بائواستیل، شوگانگ و شرکت بایدو در سال ۲۰۱۸ یک تفاهم‌نامه همکاری استراتژیک را امضا کردند. این تفاهم‌نامه برای ایجاد یک اکوسیستم هوشمند در بخش آهن و فولاد، با بهره‌گیری از فناوری‌های هوش مصنوعی، کلان داده، رایانش ابری و اینترنت اشیاء در زنجیره ارزش صنعت فولاد منعقدشده است. ازاین‌دست همکاری‌های شرکت‌های فولادی و شرکت‌های حوزه فناوری در چین کم نیست. به‌عنوان نمونه‌ای دیگر در ماه‌های پایانی سال ۲۰۱۷، شرکت فناور هوآوی و گروه فولادی جیانگ سو یانکنگ توافقنامه همکاری مشترک استراتژیکی را به امضا رساندند. دو طرف در ساخت‌وساز پیشرفته و هوشمند صنعت فولاد همکاری خواهند داشت. گروه علی‌بابا و گروه آهن و فولاد شاندونگ با تولید سالیانه حدود ۲۳ میلیون تن فولاد خام نیز در توافق همکاری مشترکی دیگر در تلاش‌اند تا به‌طور مشترک، مدل جدید تحول هوشمند تولید فولاد را دنبال کنند. این توافقنامه جنبه‌های بهینه‌سازی فرایند تولید، کاهش مصرف انرژی و نوآوری‌های فناورانه در کاربرد هوش مصنوعی و رایانش ابری در صنعت فولاد را شامل می‌شود. شایان‌ذکر است علی‌بابا بزرگ‌ترین شرکت فعال در حوزه تجارت الکترونیک کشور چین است؛ مانند آمازون در آمریکا بیشترین سهم این بازار را دارد. لذا ارتباط و همکاری غول‌های فناور و تجارت دیجیتال با شرکت‌های فولادسازی در کشور چین قابل‌توجه است.

درنهایت می‌توان گفت که برنامه «ساخت چین» تأثیر گسترده‌ای روی صنعت فولاد این کشور داشته و شرکت‌های بزرگ فولادی با ابتکارات و طرح‌های جدی، در این مسیر پیشرو بوده‌اند. همچنین این نهادها و مراکز جدیدی نیز برای توسعه این اکوسیستم شکل‌گرفته است و مهم‌تر از همه ارتباطات پویا و نظام‌مندی بین غول‌های فناوری و غول‌های فولادسازی ایجادشده است.